Ana besin maddelerinden biri olan karbonhidratlar, temel elementleri, karbon, oksijen olan organik bileşiklerdir. Kolayca hazmedilebilen bu maddeler, besinsel enerji ve kalori kaynağıdır. Şeker, nişasta ve selüloz gibi besinler içersinde bulunur. Şeker, marmelat, jöle, şurup, bal, melas, kakao, çikolata, buğday, diğer tahıl ürünleri ve nişastalı, unlu gıdalar, en fazla karbonhidrat içeren maddelerdir.
Fındık, büyük oranda protein ve yağ ihtiva ettiği gibi karbonhidrat acısından da oldukça zengin bir besindir. Tüm sütlü ürünlerin, meyve ve sebzelerin, değişen miktarlarda içerdikleri karbonhidrat, ayrıca patates, yabani havuç ve mercimek gibi gıdalarda da önemli oranda bulunur.
Karbonhidratlar da en az yağlar kadar dikkat edilmesi gereken maddelerdendir. Sağlıklı karbonhidratlar çocuğumuzun gelişimine olumlu katkıda bulunmaktadır. Sağlıksız karbonhidratlar abur cubur yiyeceklerde bulunmaktadır. Sağlıksız karbonhidratlar genellikle ‘besin düşmanları’ olarak adlandırılmaktadır çünkü bu tür karbonhidratlar sağlıklı besinlerin yararlarını ortadan kaldırır.
Karbonhidratlar enerji içermektedir, bu nedenle vücudun yakıt ikmali görevini yürütürler. Bilmemiz gereken iki temel karbonhidrat vardır: rafine proteinler ve karmaşık (rafine olmayan, ham) proteinler. Sanırım hepimiz sağlıklı ve sağlıksız karbonhidratların neler olduğu konusunda bir tahmin yürütebiliriz.
Sağlıklı karbonhidratlar
■ Meyve ve sebzeler (meyve ve sebze suları)
■ Rafine olmayan kepek unu
■ Kepekli makarna
■ Esmer pirinç
■ Kepekli ekmek
■ Hububat içeren gıda maddeleri
■ Yulaf ezmesi
■ Arpa
Yukarıdaki bilgilerden çıkarılabilecek en temel sonuç şudur: rafine olmayan (ham) karbonhidratları seçmeliyiz. Bu tür karbonhidratlar kalori ihtiyacınızı istikrarlı bir şekilde karşılar. Bu noktada “istikrarlı” kelimesini kullanmamızın en temel nedeni, rafine olmayan karbonhidratların yavaş yavaş sindirilmesinden kaynaklanmaktadır. Rafine olmayan karbonhidratları içeren gıdalar vitamin, mineral ve protein de içermektedir, bu nedenle bu tür gıdalar dengeli bir beslenmenin temel unsurları haline gelir. Pirinç, un, vb. gıdalar konusunda beyaz yerine esmer renkli olanları seçin.
Sağlıksız karbonhidratlar
Rafine karbonhidratlar da enerji sağlar, ancak sağlanan bu enerji çok kısa sürede tüketilir. Yani önce ani bir enerji patlaması yaşanır, sonra da kazanılan enerjinin düzeyi anında düşer. Rafine karbonhidratların etkisi bir doğum günü partisinde kek, kurabiye ve şekerlemeler yiyen bir çocuğun vücudunun bir anda enerji ile dolması ve hemen sonrasında enerji düzeyinde -kan şekeri seviyesinde yaşanan düşüş nedeniyle- görülen azalmaya bir örnektir. Enerji seviyesindeki bu iniş ve çıkışlar duygusal değişikliklere, sinirlilik haline, huysuzluk ve yorgunluk gibi durumlara ve gereksiz ağlamalar gibi sorunlara neden olur.
Çocuklar okuldan eve gelince genellikle çok yorgun olurlar ve psikolojileri ağlamaya her an hazırdır. Bu durumun nedeni çocukların eve döndüklerinde aç olmaları ve kan şekerini yükseltecek yiyeceklere ihtiyaç duymalarıdır. Öğlen yemekleri rafine karbonhidratlardan (beyaz ekmek, kurabiye, makarna, reçel, konserve, hazır makarna ve asitli içecekler) oluşan çocuklar okuldan eve geldiklerinde, öğlen yemekleri rafine olmayan karbonhidratlardan (kepekli ekmek, taze makarna, sebze ve taze meyve suları) oluşan çocuklara göre daha aç ve daha huzsursuz hissederler. Bu durumda çocuklara enerji seviyesini yükseltmek için şeker ya da çikolata verilmemelidir. Çikolata ve şekerin -kan şekeri seviyesini yükseltici özelliklerinden dolayı- çocuklara enerji kazandıracağı doğrudur, ancak bu enerjinin çok uzun sürmeyeceğini bilmemiz gerekir.
Rafine karbonhidratların kan şekerinde ani yükseliş ve düşüşlere neden olmasının yanı sıra, çok büyük bir besin değerinin bulunmaması da başka bir dezavantajdır. Rafine karbonhidratların besin değerinin düşük olmasının nedeni mevcut besin değerinin kimyasal işlemler sırasında yok olmasıdır. Örneğin, un rafine edildiğinde, içerdiği krom yok olur. Peki neden bunlardan bahsediyoruz? Çünkü krom vücudumuzdaki glükozu yani kan şekeri seviyesini düzenleyen bir mineraldir. Unun rafine edilmesi sırasında, içerdiği kalsiyum, B vitamini, demir, çinko ve potasyum da yok olur.
Hangi gıdalar rafine karbonhidrat içerir?
■ Beyaz şeker (ve beyaz şeker içeren her türlü gıda maddesi; örneğin, şeker, asitli içecekler, hazır meyve suları, reçeller, kurabiyeler, çikolata, kahvaltıda yenilen yulaf gibi müsli içeriğinden hazırlanmış bisküviler, paylar ve fırında pişirilmiş birçok hamur işi yiyecek rafine karbonhidrat içerir; buna rağmen bu yiyeceklerin çoğu birçok çocuk için vazgeçilmezdir.)
■ Beyaz un (ve beyaz un içeren her türlü gıda maddesi; örneğin, ekmek, pasta, kahvaltıda yenen müsli, krakerler, kurabiyeler, kekler ve paylar)
Granola çocukları
Ne yazık ki renkli, lezzetli çocuk içecekleri yanında suyun yeri çok gerilerden gelir. Buna rağmen uygulayabileceğimiz bazı yollar vardır.
Karmaşık yapılı, yani “rafine edilmemiş karbonhidratlar” adı verilen karbonhidratlarla beslenen çocukların da birtakım sorunlarla karşı karşıya kaldığına dair bazı bilgiler herhalde birçok anne ve babanın kulağına gelmiştir. Bu bilgilere göre, çok fazla lif içeren gıdalarda bulunan rafine edilmemiş karbonhidratlar ishale neden olmakla birlikte, vücuda giren besinlerin emilimini önlemektedir. Bu nedenle bazı doktorlar beş yaşın altındaki çocukların rafine olmayan karbonhidratlar içeren besinler yerine beyaz ekmek, beyaz makarna ve beyaz pirinç ile beslenmesi gerektiğini belirtmektedir.
Sözlerimize bu tür bilgi ve haberlerin çok saçma olduğunu söyleyerek başlayalım. Bazen çocuklara hiç uygun olmayan yiyecekler yedirilmektedir. Çok yüksek oranlarda lif içeren müsli çeşitleri ile, gereğinden fazla meyve ve sebze (örneğin, bazı araştırmalara göre, 3 yaşından küçük çocuklara 1 2-1 5 porsiyon meyve yedirilmesi yanlıştır) ile ve kabızlık sorunu çeken insanlar tarafından tüketilen aşırı miktarda lifli gıdalarla sağlıklı bir beslenme sistemi kurulamaz. Çocuklara granola türü yiyecekler yemeleri tavsiye edilmektedir. Ancak sağlığa yararlı olan bir besin maddesini gereğinden fazla yemek ve yedirmek bize hiçbir fayda sağlamaz. Asıl önemli olan her gıda maddesinin dengeli bir şekilde tüketilmesini sağlamaktır.
* Granola, yulaf ve mısır ezmelerinin bir arada pişirilmesiyle hazırlanan’bisküvilerin öğütülüp un ufak edilmesiyle orlaya çıkan bir yiyecek çeşididir.
SONUÇ OLARAK
■ Çocuklarımıza günde 4-9 kez sağlıklı karbonhidratlar içeren gıdalar verebiliriz.
■ Bir çocuğun günlük beslenme tarzının yaklaşık %60’ı sağlıklı karbonhidratlardan oluşmalıdır.
■ Rafine edilmemiş karbonhidratları içeren besinleri tercih etmeye çalışalım. Rafine karbonhidratların çocuklara çok fazla yarar sağlayacağını söyleyemeyiz.