Yaşa göre değişen zekâ testleri incelenen kişinin kavrama ve yaratıcılık yeteneklerini belirlemeye yarar. Bunlar özellikle küçük çocukların zekâ düzeyini saptama açısından önem taşır, çünkü eğitimin yoğunluk ve zorluk derecesinin belirlenmesine olanak verir.
Zekâ düzeyinin sayısal ifadesi olan zekâ bölümü (IQ) (Intelligence Quotient) kısaltmasıyla gösterilir ve zekâ yaşının (ZY) takvim yaşına (TY) bölünüp 100 ile çarpılmasıyla elde edilir.
Zekâ yaşı şöyle hesaplanır: Doğru çözülen her soru “+”, yanlış çözülen ya da çözülemeyen her soru “-” olarak kaydedilir. Çocuğun tam başarılı olduğu testin yaşı temel yaş olarak alınır. Bundan sonra çözdüğü her soru için temel yaşa şu süreler eklenir:
3-10 yaş soruları için 2 ay
12 yaş sorulan için 3 ay
14 yaş sorulan için 4 ay
16 yaş sorulan için 5 ay
Örneğin çocuk 3 yaşa uygun zekâ testinde tam basarı sağlamış, aynca 3-10 yaş arası sorulardan ikisini çözmüşse zekâ yaşı 3 yıl 4 aydır.
Zekâ yaşının hesaplanmasından sonra, yukanda verilen formül kullanılarak zekâ bölümü (IQ) elde edilir.
Elde edilen sonucun Terman değerleriyle karşılaştırılması çocuğun zekâ düzeyinin saptanmasını sağlar.
Buna göre:
140’ın üzerinde IQ – olağanüstü;
120-140 arası IQ – çok iyi;
110-120 arası IQ – iyi;
90-110 arası IQ – normal (ortalama);
70-90 arası IQ – hafif geri;
70’in altında IQ – geri zekâ olarak nitelenir.
Derecelendirilmiş testler aracılığıyla kişinin çeşitli yaşlardaki zekâ düzeyi ölçülebilir.
Örnek Test Soruları:
Üç yaş için;
I – Vücudun bazı bölümlerini göstermek:
Yöntem – Çocuğun dikkatimin sağlanmasından sonra, burnunu göstermesi ya da bir parmağını burnunun üstüne koyması istenir. Aynı şey vücudun öbür bölgeleri için de yapılır. Çocuğun ürkekliğini yenmesi için yumuşak davranılmalıdır. Eğer bir iki kez sorulur ve yanıt alınamazsa çocuğun çenesi ya da kulağı gösterilerek. “Burnun burada mı? Hayır mı? Öyleyse nerede?” diye sorulur.
Çocuk dörtte üç doğru yanıt verirse testte başanlıdır.
II – Tanıdık nesneleri adlandırmak:
Malzeme – Para, anahtar, kapalı bir çakı, saat, kurşunkalem.
Yöntem – Nesneler birer birer gösterilirken “Bu nedir?” diye sorulur.
En az beşte üç doğru yanıt gerekir. Çocuğun eşyanın nasıl kullanıldığını bildiğini göstermesi yeterli değildir, ama heceleme kusurları, bazı harfleri yutma ya da lehçe farkları dikkate alınmaz.
Altı Yaş İçin;
I – Sağ ile solu ayırt etme:
Yöntem – Çocuğun önce sağ elini, hemen sonra sol kulağını, sol gözünü vb göstermesi istenir. Eğer yanlış yaparsa, bu kez öbür tarafla, yani solla yeniden başlanır.
II – Soruları anlamak (2. dereceden)
Yöntem – Çocuğa üç soru yöneltilir:
1) “Okula gitmek için dışarı çıktığında yağmur yağarsa ne yaparsın?”
2) “Evinin yandığını görürsen ne yaparsın?”
3) “İstasyona gittiğinde bineceğin tren hareket ediyorsa ne yaparsın?”
Doğru yanıtlar şöyledir:
1) Şemsiye alırım.
2) Yardım çağırırım, yangını suyla söndürürüm.
3) Sonraki treni beklerim.
Şu yanıtlar ise doğru kabul edilmez:
1) Evde kalırım.
2) Başka eve giderim, başka ev yaparım.
3) Peşinden koşarım.
Değerlendirme: Üç sorudan ikisinin yanıtı doğru olmalıdır.
Dokuz Yaş İçin;
I – Tarih belirtmek:
Yöntem – Şu sorular sorulur:
1) “Bugün haftanın hangi günü?”
2) “Hangi aydayız?”
3) “Bugün ayın kaçı?”
4) “Hangi yıldayız?”
Değerlendirme: Yalnız üçüncü soruda yanlış yapması (3 gün fazla ya da eksik söylemesi) kabul edilebilir.
II – Çıkarma işlemi sonucunda kalanı bilmek:
Yöntem – Çocuktan şu işlemleri akıldan yapması istenir:
1) “Eğer 20 liralık şeker almak istersem ve satıcıya 50 lira verirsem, bana ne kadar geri vermesi gerekir?” 2) “Eğer 60 liralık alışveriş yapıp 75 lira verirsem, para üstü ne kadar olur?”
3) “Eğer 20 liralık alışveriş yapıp 100 lira verirsem, para üstü ne kadar olur?”
Değerlendirme: Her problem için 10-15 saniye süre tanınır; üç işlemden en az ikisi doğru yapılmalıdır
III – Verilen üç sözcükle cümle kurmak:
Yöntem - “Şimdi sana üç sözcük söyleyeceğim ve sen de bana içinde bu üç sözcüğün olduğu bir cümle kuracaksın,” denir. Sözcükler şöyledir: “Çocuk, top, ırmak”. Daha sonra “iş, para, adam” ve
“Boğaz, şans, İstanbul” sözcükleriyle İki cümle daha kurması istenir. Gerekirse kurallar yinelenir, ama örnek vermemek gerekir. “Bir cümle yapmak için bu üç sözcüğe başka sözcükler de eklenmelidir,” gibi açıklamalar yapılabilir. Her cümle bir kez denenmeli, çocuğa birden fazla cümle kurmaması söylenmelidir.
Değerlendirme: En az iki doğru yamt verilmeli, cümleler basit ve mantıklı olmalıdır.
On dört yaş için;
I – Pratiğe dönük sorular:
Yöntem – “Şimdi okuyacağnnı dinle ve anlamaya çalış,” denir. Birinci soru yavaş ve anlamlı biçimde okunur. Gerekirse yinelenir. Yanıt açık değilse, daha iyi açıklaması istenir:
1) “Parkta gezinen bir kişi, birden durur ve park bekçisine koşar; çünkü ağaca asılı duran bir şey görmüştür. Gördüğü nedir?”
Doğru yanıt “asılmış bir adamdır. “Hırsız”, “kuş”, ve “ot demeti” gibi yanıtlar yanlıştır.
2) “Komşuma alışılmadık ziyaretçiler geldi: Önce bir doktor, sonra bir noter, sonra da bîr rahip. Ne olacak?”
İyi bir yanıt şöyledir: “Vasiyetini yazdıracak, çünkü ölmek üzere.”
3) “Bir köylü ilk kez gittiği kentte bir adamı görüp şöyle bağırmış: ‘Ne garip? Otururken yürüyor!’ Köylünün böyle diyebilmesi için onu nerede görmüş olması gerekir?” Doğru yanıt: “Bisikletin üstünde.”
II – Saatin okları:
Yöntem - Şu soru yöneltilir: “Diyelim saat 6’yı 22 geçiyor. Saatin okları hangi konumda olurdu? Kafanda canlandırmaya çalış. Diyelim ki akrep ile yelkovan yer değiştirdi. O zaman saat kaç olurdu?” Aynı soru 8’i 8 geçe ve 2’yi 46 geçe için yinelenir.
