A vitamini
Retinol, retinal ve retinoik asit gibi biçimlerde bulunur. Bunlann en etkin olanı retinoldür. Bazı bitkilerde pigment (boyarmadde) olarak bulunan beta-karoten (provitamin A) vücutta A vitaminine dönüştürülür. Balık yağında, karaciğerde, yumurta şansında, tam yağlı sütte ve tereyağında bol miktarda A vitamini vardır. Yeşil sebzelerde, ıspanakta, havuçta ve turunçgillerde karoten miktarı yüksektir. Normal beslenmeyle yeterli miktarda A vitamini alınabilir. Önerilen günlük doz kadınlarda 4.000 IU (uluslararası birim), erkeklerde 5.000 IU’dur.
A vitamininin vücutta özellikle epitel ve mukoza hücrelerinin bütünlüğünü sağlamaya yönelik önemli işlevleri vardır. A vitamini vücutta doku yenilenmesini ve hücre onarımını sağlayıcı etki gösterir.
Enfeksiyonlara karşı doğal savunma direncini destekler. Kemik büyümesi, üreme ve embriyon gelişimi için de büyük önem taşır. A vitamini eksikliğinin alacakaranlıkta görmeyi azaltarak gece körlüğüne yol açtığı eskiden beri bilinmektedir.
A vitamininin meme, akciğer, kalınbağırsak, prostat ve dölyatağı boynu tümörlerini, kalp hastalıklarını, damar sertliğini ve yaşlanmaya bağlı görme kaybını önlediği öne sürülmektedir. Aşın miktarda A vitamini alımına (50.000-100.000 IU) bağlı olarak ortaya çıkan A vitamini fazlalığında (hipervi-taminoz A) aşırı duyarlılık, iştah kaybı, baş ağrısı, deride kuruluk ve soyulma gibi belirtiler görülebilir.
A vitamini zehirlenmesinde kafaiçi basıncı artar, röntgen filminde özgül kemik bozuklukları görülür. Kanda A vitamini düzeyi çok yükselmiştir. Beta-karoten ise vücutta gerek duyulduğu ölçüde A vitaminine çevrildiğinden fazla alındığında bile zehir etkisi yaratmaz.
D vitamini
Etkin biçimleri ergokalsiferol (D2 vitamini) ve kolekalsiferoldür (D3 vitamini). Her iki madde de besinlerle alınan bazı öncü maddelerin güneş ışığının etkisiyle deride bireşimlenmesi sonucu ortaya çıkar. D vitamini kalsiyumun bağırsaklardan kana ve kandan kemiklere geçişini düzenleyerek kalsiyum metabolizmasında rol oynar. Kanda kalsiyum düzeyi D vitamini, paratiroit hormonu ve kalsitonin ile belirlenir.
Bol güneşli tropik bölgelerde D vitamini eksikliği seyrek görülür. Güneşli günlerin sayılı olduğu Kuzey ülkelerinde ise D vitamini eksikliğine daha sık rastlanır. Besinlere morötesi ışın uygulanması D vitamini miktarım artırır. Karaciğer, tereyağı, balık, yumurta şansı D vitamini bakımından zengin besinlerdir. Günlük önerilen 200 IU D vitamini gıda maddeleriyle alınabilir.
D vitamini eksikliği kalsiyum ve fosfor emilîmini aksatarak kemiklerdeki kalsiyum miktarını azaltır. Çocuklarda raşitizm denen hastalığa yol açan bu durum kaburgalar, kafatası ve bacak kemiklerindeki yapı bozukluklarıyla kendini belli eder. Erişkinlerde D vitamini eksikliğinin bir sonucu olan kemik yumuşaması ise osteomalazi adıyla tanınır.
Aşırı D vitamini alımına bağlı olarak ortaya çıkan D vitamini fazlalığının başlıca belirtileri halsizlik, çabuk yorulma, baş ağrısı, bulantı, kusma ve ishaldir. Boşaltım sisteminde kalsiyum çökelmesi sonucu idrar yolu taşları oluşabilir.
E vitamini
Kimyasal adı alfatokoferol olan E vitamini özellikle ayçiçeği gibi yağlı tohumlarda, sebzelerde ve balık yağında bulunur. Koroner kalp hastalığı, kas atrofisi (doku gerilemesi), itiyadı düşük (sürekli kendiliğinden düşük) ve şizofreni gibi çok değişik hastalıklarda E vitamininin yararlı olduğu öne sürülmüştür.
Son yapılan çalışmalar ise E vitamininin oksitlenmeyi engelleyici etkisi nedeniyle yüksek dozlarda alındığında kalp hastalığı ve bazı kanser türlerine karşı koruyucu olabileceğini göstermiştir. Bu çalışmalara göre E vitamini eklem ve deri hastalıklarında doku yenilenmesine yardımcı olmaktadır. Önerilen günlük doz kadınlarda 12 IU, erkeklerde 15 IU’dur. Bu miktarlan 100 kat aşan dozlarda bile bir yan etkisi saptanmamıştır.
K vitamini
Kanın pıhtılaşması için gerekli olan ve karaciğerde üretilen birçok pıhtılaşma faktörünün bireşiminde temel öneme sahiptir. Kimyasal olarak doğal bitkisel K vitamini filokinondur. Lahana, karnabahar, ıspanak, soya yağı, şeftali ve patateste, karaciğerde, balık yağında, yumurta şansı ve peynirde az miktarda bulunur.
Tedavide kullanılan yapay türevi menandiondur. Günlük önerilen dozu 65 mikrogramdır. Vitamin haplarında bulunmayan K vitamini tıpta pıhtılaşma zamanını kısaltmak amacıyla ve karaciğer hastalarında kullanılır.
